Een maand geleden zat ik in de metro tegenover iemand die een T-shirt droeg met het opschrift ‘zoek niet, ik heb gelijk’. Vorige week zei een vriend van mij ‘loop weg van mensen die zeggen de waarheid in pacht te hebben, volg mensen die de waarheid zoeken’. Beide uitspraken raken me, en na nog wat verder mijmeren vraag ik me af of er misschien ook een derde mogelijkheid is, iets als: ‘mensen die vinden dat er geen (absolute) waarheid is.
Er lijken me inderdaad drie aanpakken te zijn voor het omgaan met de waarheid. En met het woord waarheid doel ik hier op uitspraken en houdingen die ons een kompas bieden om onze weg te kiezen in de complexiteit van ons leven te midden van anderen in een gedeelde omgeving. De aanpak van het ‘niet-weten’ gaat er van uit dat er geen waarheid is, of dat die relatief is, en besluit nogal willekeurig of wispelturig tot een of andere actie, naargelang de situatie en de gemoedstoestand. De aanpak van het ‘weten’ gebruikt vaste richtlijnen om te beslissen, gebaseerd op overtuigingen, gewoonten of openbaringen en die soms ingekleed zijn in mooie verhalen, oud of nieuw. De aanpak van het ‘zoeken’ rust op sterk beleefde houdingen en waarden gedeeld met andere zoekers, en neemt soepel beslissingen afhankelijk van de specifieke omstandigheden en na overleg met alle betrokkenen.
De niet-weters twijfelen over het te nemen pad op een of meerdere domeinen. Ze hebben op een domein geen of onvoldoende vertrouwen in zichzelf om zelfstandig een richting te kiezen, of ze hebben geen maatstaf om vast te stellen wie van de anderen daar de waarheid spreken; sommigen hebben zelfs alle hoop verloren (‘alle wetenschappers/politici/mannen/… zijn leugenaars’). De weters hebben een houvast gevonden op een of meerdere domeinen. Ze hebben op een domein vertrouwen in zichzelf of in specifieke anderen, en beslissen op basis van die verworven of doorgegeven inzichten. Ze gaan echter niet altijd na of diegenen die ze vertrouwen wel echt de waarheid spreken. En ze zijn zich echter niet altijd bewust van de grenzen van die inzichten, of van de aannamen en vereenvoudigingen die er onder liggen, of van de beperkingen in toepasbaarheid op andere domeinen. Die komen dan naar boven wanneer ze botsen met mensen die andere overtuigingen of gewoonten volgen, of die zelfs een totaal andere aanpak volgen. Wanneer de weters niet bereid zijn tot dialoog met de anderen krijgen we in het beste geval tolerantie en naast elkaar leven, maar meestal onderdrukking of conflicten. De zoekers bewandelen een pad van dialoog, waarbij ze streven om onderling een overeenstemming te vinden over wat hen bindt om zo vooruitgang te boeken naar meer inzicht op een of meerdere domeinen. Ze vertrouwen enkel mensen die dezelfde aanpak volgen, dus andere zoekers. Ze zijn zich zeer bewust van de grenzen van hun (onvolledige) modellen in die domeinen, en passen die inzichten toe net zoals als de weters, maar enkel binnen de grenzen van hun toepasbaarheid. Door hun houdingen hanteren de zoekers dus fundamenteel een heel andere aanpak dan de weters.
Het besturen van een menselijke samenleving is een complexe taak op vele, soms overlappende domeinen, en waar vele mensen met andersgezinden één omgeving delen. De aanpak van het niet-weten leidt dan tot chaos en stilstand of zelfs achteruitgang voor een samenleving. De aanpak van het weten schiet echter ook tekort, aangezien andersgezinden per definitie tot andere beslissingen zullen komen. Tolerantie bereikt zijn limiet wanneer de neveneffecten van overtuigingen of gedrag aantoonbare schade berokkent aan anderen. Onderdrukking en conflicten leveren nog meer schade op, en zorgen bovendien voor langdurig wantrouwen tussen bevolkingsgroepen. We zijn dus aangewezen op de houdingen van de zoekende aanpak, om met zijn allen uit te vissen op welke manier we onze hele samenleving kunnen vorm geven, zodat mensen gelijkwaardig kunnen zijn, vrij kunnen kiezen binnen de beperkingen van de omgeving, en verbonden en ondersteunend kunnen leven met anderen.
De uitdaging voor onze samenleving bestaat er dus in om die houdingen van het zoeken in detail te bestuderen en toe te passen, om feiten waar te nemen zoals ze zijn en te luisteren naar de beleving van de anderen, om de universele waarden waarvoor we gemeenschappelijk staan duidelijk te formuleren en uit te dragen, om uit te vinden en te verfijnen hoe we daarmee gedragen beslissingen kunnen nemen na een brede dialoog, om de resultaten van onze keuzes permanent op te volgen en zonodig bij te sturen, en om onze interne verschillen te overstijgen voor het welzijn van mens, samenleving en de wereld in zijn geheel.
Ik wil meezoeken naar oplossingen om die uitdaging te beantwoorden, vanuit de diepe menselijke waarden die ik zelf beleef, en vanuit de hoop dat zulks mogelijk is wanneer ik kijk naar waar we vandaag al staan. In deze onvoorspelbare tijden, waarin zovele maatschappelijke problemen om aandacht vragen, wil ik mijn steentje bijdragen aan het menselijker worden van onze samenleving, binnen de grenzen van wat onze aarde aan kan.